Hơn một thập kỷ trước, vào năm 2014, câu chuyện về việc các doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ Việt Nam không thể đáp ứng đơn hàng sản xuất sạc pin và ốc vít cho Samsung đã làm “nóng” diễn đàn Quốc hội khóa 13. Đại biểu Trần Quốc Tuấn (Trà Vinh) từng than thở: “Nước ta mỗi năm đào tạo bao nhiêu tiến sĩ, kỹ sư, mà tại sao không sản xuất nổi con ốc vít, vậy làm sao có thể tham gia được chuỗi giá trị toàn cầu?”.

Nhiều năm sau, câu chuyện “ốc vít” lại được nhắc đến khi PGS.TS Phan Đăng Tuất, Chủ tịch Hiệp hội Công nghiệp Hỗ trợ Việt Nam, phát biểu rằng: “Có một thời tôi hay nói mỉa mai là, duy nhất chỉ làm cái ốc vít bắt cho biển số và chỉ 6 tháng sau, nó gỉ mất rồi”. Ông cũng nhấn mạnh rằng năng lực hiện tại của các doanh nghiệp ô tô lớn ở Việt Nam như Thaco chỉ dừng lại ở việc nhập khẩu và lắp ráp, và rằng Việt Nam chưa có một nền công nghiệp ô tô thực sự.

Tình hình cũng không khả quan hơn với ngành thang máy khi phần lớn các doanh nghiệp chủ yếu nhập khẩu và lắp ráp, hoặc chỉ sản xuất những phần cơ khí rất đơn giản, hàm lượng chất xám thấp, giá trị gia tăng rất nhỏ.

Liệu không thể sản xuất một con ốc vít cho Samsung, hay chỉ có thể sản xuất ốc vít bắt biển ô tô có phải là câu chuyện phản ánh và khẳng định doanh nghiệp Việt quá kém cỏi, không đủ năng lực để làm? Hay câu chuyện thực sự là doanh nghiệp Việt có đủ năng lực để làm nhưng không làm? 

Chiếc ốc vít có vẻ nhỏ nhưng câu chuyện đằng sau lại không hề nhỏ.

Trên thực tế, nếu đầu tư vào sản phẩm tiêu dùng đơn giản, có hàm lượng chất xám thấp nhưng lại yêu cầu suất đầu tư phù hợp thì lợi thế quy mô về thị trường, giá thành của doanh nghiệp Việt thua hẳn doanh nghiệp Trung Quốc.

Nếu đầu tư vào sản phẩm cao cấp, có giá trị chất xám cao thì tâm lý “người Việt không tin hàng Việt”, cứ nghĩ tới đồ Việt là “chê” dù chưa có trải nghiệm sử dụng thực tế. Tâm lý sính ngoại và nghi ngờ của người tiêu dùng chính là một rào cản vô cùng khó khăn trong câu chuyện “sinh tồn” của doanh nghiệp Việt khi tham gia thị trường.

Có những câu chuyện thật như đùa. Tôi nhớ từng có trường hợp người bệnh sang điều trị tại Singapore nhưng lại được can thiệp tim mạch bởi chính bác sĩ Việt Nam, được mời sang bên đó để đào tạo và trình diễn kỹ thuật. Trong khi người nước ngoài bay sang Việt Nam để khám chữa bệnh, thì người Việt Nam lại chi hàng tỷ USD để ra nước ngoài chữa bệnh.

Thêm vào đó, việc thực thi pháp luật về vấn đề hàng giả, hàng nhái vẫn còn nhiều bất cập. Doanh nghiệp phải đối mặt với sự cạnh tranh không lành mạnh từ hàng giả, hàng nhái, hàng kém chất lượng giá rẻ tràn lan. Còn những sản phẩm đạt tiêu chuẩn, quy chuẩn – những sản phẩm là cả sự nghiệp mà doanh nghiệp mất rất nhiều công sức, nguồn lực đầu tư nghiên cứu, phát triển thì lại “thiệt đơn, thiệt kép”.

Tổng Bí thư Tô Lâm cũng đã chỉ ra thể chế hiện nay đang là “điểm nghẽn của điểm nghẽn”. Và thực tế, thủ tục hành chính trải qua nhiều bước và có sự tham gia của nhiều cơ quan, bộ ngành. Mỗi bộ ngành đều có hệ thống quy định riêng. Chỉ riêng một dự án đầu tư quy mô vừa cũng có thể vướng vào hàng chục luật khác nhau như đầu tư, đất đai, xây dựng, quy hoạch, môi trường,… Bất kỳ sự trục trặc nào ở một mắt xích nào cũng có thể khiến toàn bộ dự án bị đình trệ.

Báo cáo của 62/63 địa phương cho thấy hiện có hơn 1.100 dự án đang gặp vướng mắc về thủ tục pháp lý, nằm chờ tháo gỡ. Một khoản vốn đầu tư khổng lồ đang tắc.

Để sản xuất sản phẩm có giá trị chất xám cao, giá trị gia tăng trong chuỗi sản xuất toàn cầu thì cần phải đầu tư dài hạn và đòi hỏi nguồn lực lớn về tiền bạc, nhân sự… nhưng lại có độ rủi ro cao. Trong khi đó, chính sách lại thay đổi liên tục, khó dự đoán khiến những doanh nghiệp “khao khát tinh thần Việt” nhất cũng phải nản bước, chùn tay.

Mặc dù trong thời gian qua đã có khá nhiều cơ chế, chính sách hỗ trợ doanh nghiệp nhưng yếu tố hiệu quả vẫn là dấu hỏi lớn, nhiều doanh nghiệp thường đùa rằng “môi trường cải cách trên giấy”.

Trong danh sách “Top 15 cường quốc đóng tàu trên thế giới” mới nhất – do tờ Insider Monkey (Mỹ) xếp hạng vào tháng 4/2023 dựa trên dữ liệu từ Hội nghị Liên Hợp Quốc về Thương mại và Phát triển (UNCTAD), Việt Nam đang đứng vị trí thứ 7 toàn cầu. Trong ảnh là siêu tàu cao tốc Thăng Long do nhà máy đóng tàu Công ty TNHH MTV 189 (Z189) chế tạo.

Người Việt Nam từ cổ tới kim đều rất thông minh, chịu khó, cần cù, sáng tạo và yêu nước. Dân tộc Việt Nam được nhìn nhận là một dân tộc thông minh với chỉ số IQ rất cao, vào hàng ngũ 10 quốc gia thông minh trên thế giới. Chúng ta hoàn toàn có thể xây dựng một nền kinh tế với những ngành công nghệ, công nghiệp mũi nhọn, vươn tầm khu vực và thế giới.

Như chính Cố Thủ tướng Singapore Lý Quang Diệu trước kia từng phát biểu “Nếu có vị trí số một ở Đông Nam Á thì đó phải là Việt Nam”.

Bởi vậy, tôi nghĩ các giáo sư, tiến sĩ, các nhà khoa học của Việt Nam không phải không có thực tài để làm nên những điều vĩ đại, nhưng có lẽ chính xác nhất là họ đã KHÔNG LÀM.

Có rất nhiều câu hỏi và ai cũng có câu trả lời nhưng ai sẽ là người thực thi câu trả lời đó để những doanh nghiệp Việt – doanh nghiệp dân tộc – chuyển từ “không làm” trở nên “dám làm”!

PHÁT TRIỂN KINH TẾ TƯ NHÂN – ĐÒN BẨY CHO MỘT VIỆT NAM THỊNH VƯỢNG

Ngành thang máy với kỷ nguyên vươn mình cùng dân tộc