Những tranh cãi xoay quanh sự phát triển chóng mặt của ChatGPT hay trí tuệ nhân tạo (AI) sẽ tác động lên sự thay đổi của các ngành nghề trong tương lai đang liên tục nóng lên. Trong đó, đa phần ý kiến đều nhìn nhận rằng nhiều ngành nghề sẽ chết dần và những ngành nghề mới khác sẽ ra đời.

Thậm chí, gần đây mọi người còn bàn đến “tầng lớp vô dụng” mới – Useless class. Thuật ngữ của Yuval Noah Harari – nhà nghiên cứu lịch sử người Israel, đề cập trong cuốn sách Homo Deus: Lược sử tương lai được xuất bản năm 2015.

Theo Harari, vào thế kỷ thứ 21 với sự bùng nổ của AI và các thuật toán, một tầng lớp không lao động sẽ ra đời và ngày càng đông đảo. Tầng lớp vô dụng không chỉ thất nghiệp, mà còn không có giá trị gì để thuê mướn, không thể đóng góp gì cho kinh tế, xã hội, chính trị và thậm chí cả nghệ thuật.

Trong tác phẩm của mình, Harari không dùng từ “Unemployee” – những người thất nghiệp, để mô tả cho “Tầng lớp vô dụng” mà họ còn thảm hơn thất nghiệp. Họ không chỉ thất nghiệp mà còn không thể dùng vào việc gì – “Unemployable”.

Yuval Noah Harari – nhà nghiên cứu lịch sử người Israel

Chia sẻ tại Đại hội Sales & Marketing toàn quốc (VSMCamp) 2023 mới đây, ông Hoàng Nam Tiến, Phó Chủ tịch Hội đồng trường Đại học FPT cũng đã chia sẻ ý kiến cá nhân về “tầng lớp vô dụng” mới là trong tương lai gần, các lập trình viên, những người làm marketing, các nhân viên giao dịch xinh đẹp đang ngồi ở quầy ngân hàng… cho dù đều được đào tạo tử tế song sẽ mất việc. Đơn giản vì AI làm những việc đó tốt hơn con người.

Như vậy “tầng lớp vô dụng” mới không chỉ có lao động phổ thông, những công nhân bị thay thế bởi robot do AI điều khiển trong các nhà máy, mà cả nhân viên văn phòng là những người tự tin rằng mình có học, tự tin “chúng ta làm những việc AI không thể thay thế được”, sẽ bị thay thế nhanh nhất.

Hàng triệu công việc sẽ biến mất 

Trong tác phẩm Homo Deus: Lược sử tương lai, Harari lập luận và dự đoán rằng các thuật toán sẽ thay thế con người ở hầu hết các lĩnh vực. Không chỉ những công việc liên quan đến thống kê, phân tích dữ liệu hay một số ngành dịch vụ đơn giản, Harari cho rằng con người còn tụt hậu so với AI trong các lĩnh vực nghiên cứu, sáng tạo, nghệ thuật.

Sự thật là, nhiều năm trước, người ta từng nghĩ rằng “máy móc sao bằng con người”. Và câu trả lời chính là Deep Blue, cỗ máy chạy trên siêu máy tính IBM đã đánh bại và khiến đại kiện tướng cờ vua Gary Kasparov toát mồ hôi trong lần đầu chạm trán năm 1996.

Tiếp đó, tại triển lãm bang Colorado (Mỹ) hồi tháng 8/2022, ông Jason Allen đã thắng giải nhất ở hạng mục nghệ thuật số bằng một bức tranh do Midjourney – một phần mềm vẽ ảnh dựa trên trí tuệ nhân tạo (AI) tạo ra. Tác phẩm được khen ngợi bởi kỹ thuật hoàn thiện điêu luyện ở trình độ rất cao.

Trong ngành thang máy, rất nhiều công ty, tập đoàn thang máy quốc tế đã ứng dụng tự động hóa, AI, từng bước tiến vào giai đoạn công nghiệp 4.0 từ khâu thiết kế, sản xuất, lắp đặt, vận hành cho đến khâu bảo trì, bảo dưỡng thiết bị.

Trong quá trình sản xuất, các cánh tay robot đã xuất hiện ngày càng nhiều trong các nhà máy từ khâu sản xuất động cơ cho đến các công đoạn dập khung cabin, vách cabin và cửa thang,… Ngay cả công tác lắp đặt thang máy cũng đã có sự tham gia của robot với tính chính xác cao, giúp nâng cao tính an toàn cho người lao động,…

Song song với quá trình sản xuất, lắp đặt, việc áp dụng công nghệ 4.0 cũng được doanh nghiệp chú trọng trong bảo trì – bảo dưỡng – sửa chữa thang máy thông qua IoT (Internet of Things – Internet vạn vật), trí tuệ nhân tạo (AI), đám mây và dữ liệu lớn (Big data) cũng như công nghệ robot.

Và theo Báo cáo Tương lai Việc làm (The Future of Jobs Report 2023) của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) cũng dự báo đến năm 2027, trong số 673 triệu công việc được phân tích thì có 83 triệu công việc sẽ biến mất và 44% kỹ năng quan trọng ở thời điểm hiện tại sẽ không giữ được ưu thế.

Còn tại Mỹ, theo dữ liệu từ Challenger, Gray & Christmas, AI đã khiến gần 4.000 người ở Mỹ mất việc làm trong tháng 5/2023. Còn Cục Thống kê Lao động Mỹ cũng đưa ra báo cáo các ngành bị ảnh hưởng nhiều nhất bởi AI và tự động hóa, chẳng hạn như sản xuất và vận tải chiếm khoảng 22% tổng số việc làm trên toàn quốc.

Những công việc mới xuất hiện

Lịch sử phát triển của loài người đã cho thấy rằng bất kỳ sự ra đời của thành tựu khoa học công nghệ mới nào cũng đưa đến những cảm xúc phấn khích và lo sợ. Khi cách mạng công nghiệp nổ ra, người lao động lo lắng rằng cơ giới hóa sẽ gây thất nghiệp hàng loạt.

Nhưng thực tế cho thấy, điều đó đã không xảy ra, bởi khi các ngành nghề cũ trở nên lỗi thời, các ngành nghề mới lại xuất hiện và luôn có thứ gì đó con người có thể làm tốt hơn máy móc. Cơ giới hóa đã giải phóng sức lao động, con người tập trung phát triển vào những kỹ năng mà mình giỏi hơn. Và tiếp đó là những cuộc cách mạng công nghiệp mới đã lần lượt nổ ra từ điện khí hóa, tự động hóa và giờ đây là số hóa.

Trong cuốn sách của mình, Harari khẳng định đây không phải quy luật tự nhiên, nên nhiều khả năng việc con người tìm ra được những ngành nghề mới mà bản thân làm tốt hơn các thuật toán sẽ không xảy ra trong cuộc cách mạng AI.

Song, một số nghiên cứu và báo cáo khác lại đang khắc họa một bức tranh tươi sáng hơn về cơ hội việc làm trong tương lai. Chẳng hạn như, báo cáo của Viện Nghiên cứu Toàn cầu McKinsey ước tính rằng việc áp dụng AI có thể tạo ra từ 60 triệu đến 200 triệu việc làm mới trên toàn cầu vào năm 2030.

Tuy nhiên, điều đáng chú ý ở đây là công việc mới cũng đòi hỏi những kỹ năng mới, hầu hết trong số đó hiện không có sẵn ở lực lượng lao động trong các ngành bị AI đe dọa.

AI, thuật toán có biến con người thành vô dụng?

Theo thông tin từ Báo cáo Tương lai Việc làm 2023, các công ty dự đoán rằng công nghệ sẽ tiếp tục sẽ là cốt lõi của quá trình chuyển đổi mô hình kinh doanh và làm việc trong 5 năm tới. Hơn 75% các công ty được khảo sát cho biết đang xem xét áp dụng các công nghệ, dữ liệu lớn, điện toán đám mây và trí tuệ nhân tạo.

Việc nhiều doanh nghiệp đẩy mạnh áp dụng AI là điều tất yếu để nâng cao khả năng cạnh tranh. Trong năm 2023, trí tuệ nhân tạo đã được nhiều doanh nghiệp tích hợp trong các công cụ sử dụng hàng ngày của nhân viên văn phòng và sẽ ứng dụng nhiều hơn nữa trong học tập, nghiên cứu, việc làm.

Hệ thống Robot lắp đặt thang máy của Schindler

Nếu như trước đây, cần tới 10 người để làm hết một lượng công việc cụ thể thì giờ đây với sự tham gia của AI thì chỉ cần 2-3 người làm. Và nếu nhìn nhận một cách gắt gao, 7 – 8 người bị loại ra khỏi một vị trí việc làm có thể bị gọi là “tầng lớp vô dụng” mà Harari mô tả hoặc như truyền thông thời gian qua đề cập tới.

Tuy nhiên, có lẽ khái niệm “tầng lớp vô dụng” chỉ mang tính chất tạm thời khi việc trở nên vô dụng hay không phụ thuộc vào cá nhân người lao động chứ không phải các thuật toán.

Trong thời đại AI, người lao động cần phải thích ứng, học hỏi, được đào tạo lại

Giống như các cuộc cách mạng công nghệ khác, AI được tạo ra để cải thiện cuộc sống con người, làm việc nhanh hơn, hiệu quả hơn với chi phí tối ưu hơn. Như đã phân tích ở trên, AI có thể làm mất đi nhiều loại việc làm, nhiều ngành nghề truyền thống, song song với đó là các ngành nghề mới đòi hỏi trình độ, kỹ thuật cao sẽ ra đời.

Và khi giao lại một phần công việc của mình cho AI đảm nhận, con người có hai lựa chọn: trở nên chuyên môn hóa hơn và những công việc phức tạp mà AI chưa làm được hoặc tìm một vị trí việc làm mới nơi mà người lao động vẫn có thể làm tốt hơn cho AI, chẳng hạn như “nghề trông trẻ”.

Nhà kinh tế học người Canada Armine Yalnizyan nói rằng hãy học cách sử dụng AI nếu không muốn bị thay thế.

“Nhiều người trong lực lượng lao động cần bắt đầu sử dụng trí tuệ nhân tạo một cách nghiêm túc, nếu họ chưa làm như vậy. Hãy học cách sử dụng nếu không muốn nó chống lại bạn trong tương lai”, Yalnizyan nói.

Những dự đoán trong tương lai chưa biết đúng hay sai, nhưng rõ ràng những tiến hóa trong AI hay thuật toán đều không thể biến con người thành vô dụng. Và bất luận bạn thích hay không, sống chung với AI là điều chắc chắn.

Quay trở về câu hỏi “Ai sẽ ra nhập ‘tầng lớp vô dụng?’”, câu trả lời có thể là tôi hoặc là chính bạn. Con bot có thể không bằng con người trong nhiều khía cạnh, nhưng coi thường nó, không liên tục học hỏi, chúng ta sẽ rơi vào nguy cơ bị thay thế. Có thể không bị thay thế bởi AI, mà bởi những người biết dùng AI để làm nhanh và làm tốt công việc hơn chúng ta.