TCTM – Đã từng có thời, thang máy là những viên ngọc trong thiết kế tòa nhà – được chạm khắc cầu kỳ, tạo hình như những “căn hộ thu nhỏ” đưa con người bay vút lên trời cao rồi trở về mặt đất. Vậy tại sao, ngày nay chúng ta lại bỏ quên không gian này?
Nhà thiết kế nội thất nổi tiếng Jonathan Baron đã dành gần 30 năm để tân trang các tòa nhà sang trọng trên khắp thành phố New York hoa lệ của Mỹ. Ông hiểu rõ rằng ngày nay việc thiết kế nội thất thang máy thường luôn được xem xét sau cùng. Hầu hết các chủ đầu tư lúc nào cũng háo hức bàn về thiết kế sảnh chính, hành lang – còn thang máy thì không mấy ai quan tâm. “Họ chỉ cần tạo ra một cái hộp là xong chuyện,” Baron chia sẻ.
Trong quá khứ, thang máy giữ vai trò như một không gian chuyển tiếp quan trọng, vừa đảm bảo công năng, vừa tạo sự liền mạch về thẩm mỹ từ sảnh tới hành lang, mang đầy đủ tinh thần của công trình.
Điển hình là Tòa nhà Woolworth tại New York, ngôi nhà chọc trời cao nhất nước Mỹ trong hàng chục năm đầu thế kỷ 20. Những họa tiết tinh xảo trên cửa thang máy của tòa nhà này được kiến trúc sư Cass Gilbert thiết kế để phản chiếu hài hòa vẻ đẹp của đá cẩm thạch và đồng thau trong toàn bộ công trình, mang vẻ đẹp Gothic cổ kính.
Thang máy tại Tòa nhà Woolworth, New York (Mỹ)
Nhà thiết kế nội thất Jonathan Baron khẳng định: “Thang máy là trải nghiệm riêng tư nhất mà con người có được trong một tòa nhà.”
Có lẽ chính vì vậy mà cách đây một thế kỷ, chúng được coi là những kiệt tác kiến trúc. Ngắm nhìn những cánh cửa thang máy phong cách Art Deco tại Tòa nhà Chrysler (Mỹ) hay cabin lưới thép đan tinh xảo của Tòa nhà Seagram (Mỹ), ta thấy rõ tinh thần sáng tạo ấy. Thậm chí, nhiều mảnh ghép của thang máy xưa còn xuất hiện trong các triển lãm của Bảo tàng Tòa nhà Quốc gia ở Washington, DC. (Mỹ).
Tòa nhà Chrysler (Mỹ)
Tuy nhiên, ngày nay, thang máy phần lớn chỉ còn mang tính công năng thuần túy. Sự so sánh giữa vẻ đẹp lộng lẫy của Woolworth (năm 1913) với phần lớn cabin kim loại đơn điệu ngày nay cho thấy sự thay đổi rõ rệt trong quan niệm thiết kế.
Sự ‘xuống cấp’ về mặt thẩm mỹ của thang máy đến từ nhiều nguyên nhân. Một trong những vấn đề lớn nhất là vấn đề ngân sách và sự ưu tiên.
Nhà thiết kế nội thất Baron chia sẻ rằng các chủ đầu tư mà ông làm việc cùng rất háo hức thảo luận về thiết kế sảnh và hành lang, nhưng việc lắp đặt thang máy thường bị trì hoãn cho đến khi dự án kết thúc, khi ngân sách đã cạn kiệt.
Tòa nhà Bullocks Wilshire ở Los Angeles (Mỹ) được xây dựng vào năm 1929.
Bên cạnh đó, thang máy ngày nay thường được xây dựng với tiêu chí bền vững lâu dài. Nhà thiết kế nội thất Marilyn Sygrove, chuyên về các dự án chung cư cao cấp, nhận định: “Cabin thang máy thường là một trong những không gian có tuổi thọ thiết kế lâu nhất của tòa nhà.”
Nếu thay đổi sảnh chỉ cần đổi thảm trải hay nội thất, thì thang máy lại cần phải xây dựng và lắp mới lại từ đầu. Điều này buộc các chủ tòa nhà yêu cầu thiết kế phải thật trung tính, tối giản và dễ dàng tương thích với mọi thay đổi trong tương lai.
Tòa nhà Guardian (Mỹ) được xây dựng vào năm 1929.
Sự thay đổi thẩm mỹ thang máy còn phản chiếu sự thay đổi của văn hóa. Vào thập niên 1870, khi thang máy chở khách lần đầu phổ biến, chúng bị xem là “cái bẫy tử thần”. Để trấn an công chúng trong suốt thời gian sử dụng, nhiều tòa nhà đã thiết kế cabin giống như phòng khách căn hộ: trần treo đèn chùm, ghế sofa bọc nhung, gương soi…
Tuy nhiên, khi thang máy chuyển từ thủy lực sang thang máy điện sử dụng động cơ kéo, thời gian di chuyển rút ngắn đáng kể và con người ngày càng quen thuộc với công nghệ này. Việc bước vào thang máy trở nên thường nhật chẳng khác gì đi tàu điện ngầm, khiến các tòa nhà không còn mặn mà với việc “nâng tầm trải nghiệm” nữa.
Giáo sư Andreas Bernard (Đại học Leuphana, Đức) – tác giả cuốn sách “ Lịch sử văn hóa về thang máy” (Lifted: A Cultural History of the Elevator), cho rằng: “Sự kết hợp của các yếu tố này đã dẫn đến thiết kế thang máy ngày nay trở nên nghèo nàn hơn”.
Tòa nhà Marine, Vancouver, Canada, được xây dựng năm 1930
Đến giữa thế kỷ 20, cabin thang máy dần đơn giản hóa thành những chiếc hộp được sơn màu hồng hay xanh lam, rồi dần phổ biến với ván ép phủ laminate mô phỏng vân gỗ, đá,… Các nhà sản xuất đưa ra hàng loạt mẫu vật liệu, màu sắc có sẵn trong danh mục sản phẩm, giúp chủ đầu tư, kiến trúc sư dễ dàng lựa chọn mà không cần cân nhắc sáng tạo quá nhiều.
Cách tiếp cận này đôi khi mang lại sự tối giản nhưng đôi lúc cũng khiến thang máy trở nên lạc lõng so với tổng thể kiến trúc, đánh mất khả năng phản ánh tinh thần và câu chuyện riêng của mỗi công trình.
Dù vậy, thẩm mỹ thang máy ngày nay không hoàn toàn biến mất. Các thiết kế thang máy mang tính cá nhân hóa – những cabin không còn là các khối vật liệu đại trà mà trở thành không gian kể chuyện, kết nối với bản sắc công trình và bối cảnh văn hóa, vẫn được nhiều kiến trúc sư, chủ đầu tư chú trọng.
Trung tâm thương mại Lumine ở Tokyo là một điển hình tiêu biểu. Thay vì những cabin thang máy kim loại đơn điệu, trung tâm Lumine đã biến không gian thang máy từ sảnh tới cabin thành những “phòng trưng bày” mang phong cách huyền bí, cổ tích. Mỗi thang máy ở đây đều gắn liền với một câu chuyện, một nét văn hóa của Nhật Bản, giúp nâng tầm trải nghiệm di chuyển lên thành hành trình thẩm mỹ, củng cố bản sắc thương hiệu.
Trung tâm thương mại Lumine (Nhật Bản)
Tương tự, chuỗi khách sạn W-Hotel đã khéo léo biến thang máy thành điểm nhấn thị giác và công cụ quảng bá. Bằng cách thiết kế những cabin độc đáo, từ thang máy phát sáng bằng đèn neon hình bọ cánh cứng ở Brisbane (Úc), đến cabin rực đỏ tại Sentosa Cove (Singapore), W-Hotel đã khéo léo khuyến khích khách hàng check-in và tự nguyện tạo ra một kênh quảng bá miễn phí.
Tuy nhiên, tầm nhìn này vẫn chưa phổ biến. Joshua Nelson, nhà sáng lập studio chuyên thiết kế nội thất thang máy, thừa nhận cuộc chiến thiết kế thang máy này còn nhiều gian nan: “Tôi có thể trình bày đầy cảm hứng, đưa ra ví dụ lịch sử, nhưng rồi tất cả đều rơi vào khoảng không.” Đa số các tòa nhà vẫn thiếu đi sự quyết đoán trong thiết kế thang máy.
Tại Việt Nam, trong bối cảnh bùng nổ đô thị và các dự án cao tầng, phần lớn thang máy vẫn nằm trong khuôn khổ thiết kế công năng thuần túy và trung tính. Các cabin chủ yếu là kim loại inox cơ bản, thiếu sự đột phá về vật liệu hay họa tiết để tạo nên tính liền mạch về không gian, câu chuyện hay văn hóa tổng thể của công trình.
Có lẽ, nếu tất cả chúng ta vẫn chỉ coi việc đi thang máy là vài phút ngắn ngủi nhưng khó chịu – chen vào, nín thở, dán mắt vào điện thoại và chờ hành trình ấy trôi qua – thì sẽ chẳng bao giờ có động lực để khôi phục sự duy mỹ, kỳ thú của những thang máy xưa kia. Nói cách khác, một kỷ nguyên mới của thiết kế thang máy, có lẽ, phải bắt đầu từ chính chúng ta.
