Tại một góc nhỏ nơi quán cà phê yên tĩnh ven hồ, vào buổi chiều thứ Sáu, ánh nắng đã dịu, để lại không gian đủ thân mật cho cuộc trò chuyện giữa hai thế hệ nhà báo – một người vừa chập chững vào nghề, một người đã lui về sau những năm tháng làm báo đầy trăn trở.

Nhà báo trẻ (Minh): Chú ơi, cháu mới làm báo được hơn một năm, mà có lúc thấy bối rối thật sự. Có những việc tưởng như trắng đen rõ ràng, nhưng càng đi sâu, cháu lại thấy mọi thứ phức tạp hơn nhiều…

Nhà báo già (Hà): Ừ… cái cảm giác đó, chú từng trải qua. Mới vào nghề, ai chẳng nghĩ mình sẽ vạch trần cái sai, phơi bày sự thật. Nhưng đi lâu rồi mới biết, sự thật nhiều khi không chỉ trắng hoặc đen. Nó có cả một dải xám ở giữa.

Minh: Cháu vừa viết xong bản thảo câu chuyện về một người đàn ông vượt đèn đỏ giữa trưa nắng gắt. Bức ảnh được lan truyền nhanh chóng, ai cũng lên án anh ta “ý thức kém”. Nhưng khi cháu tìm hiểu mới biết lúc đó anh ta đang cố về vì con anh đang cấp cứu. Có người bảo cháu “ngụy biện cho cái sai”, nhưng cháu chỉ muốn kể thêm về lý do phía sau hành động đó…

Hà (mỉm cười): Vậy là cháu đang học cách dừng lại một nhịp để hỏi: “Vì sao họ sai?” Đó là lúc cháu bắt đầu chạm vào cái gọi là nhân văn trong nghề báo.

Minh: Nhưng đôi khi cháu băn khoăn, liệu mình có đang “phức tạp vấn đề” và có thể sẽ bị chậm lại một nhịp không, khi ngoài kia truyền thông đang chạy đua từng giây, từng cú nhấp chuột?

Hà: Không, đó là khi cháu biết lắng nghe và hiểu rõ hơn về con người trong câu chuyện. Pháp luật giữ gìn trật tự, nhưng báo chí không chỉ là việc ghi lại những gì nhìn thấy trên bề mặt. Báo chí cần đi sâu hơn, để tìm hiểu những nguyên nhân và hoàn cảnh thật sự đằng sau mỗi sự việc.

Minh: Vâng, cháu vừa đọc trên báo về vụ nghi phạm Vũ Văn Lịch cướp ngân hàng VietinBank. Điều khiến cháu giật mình không phải là hành vi phạm tội, mà là lý do phía sau: anh ta “muốn được đi tù” vì nợ nần, nghiện cờ bạc, bế tắc, mất niềm tin vào cuộc sống. Trước khi gây án, anh ta còn uống cạn một can bia để lấy can đảm, dù bình thường không uống được…. Đọc xong, cháu vừa thấy xót, vừa thấy sợ.

Hà (trầm ngâm): Đấy là một ví dụ đau lòng. Một con người đi đến tận cùng bế tắc, đến mức coi “đi tù” là nơi trú ngụ cuối cùng. Cái sai của anh ta là rõ ràng nhưng nếu ta không lý giải điều gì đẩy một người đến mức ấy thì sẽ còn những “Vũ Văn Lịch” khác. Báo chí, nếu chỉ dừng lại ở hành vi phạm tội, thì cũng như chụp một khuôn mặt mà không biết sau đó nguyên nhân của những nếp nhăn dài…

Minh: Cháu nghĩ cháu bắt đầu hiểu vì sao người ta nói báo chí nhân văn không phải chỉ phê phán cái sai, mà cần tìm hiểu vì sao họ sai, cái sai xảy ra như thế nào.

Hà: Đúng vậy. Đôi khi, một bản tin chỉ phản ánh hiện tượng. Nhưng một bài báo tử tế sẽ gợi mở nguyên nhân, hoàn cảnh, thậm chí là thân phận. Giữa bản án của pháp luật và bản án của dư luận, báo chí cần lấp đầy bằng sự thấu cảm, để sự thật không trở thành gánh nặng, mà trở thành bài học.

Minh: Cháu nghĩ, cháu hiểu thêm về nghề sau mỗi tình huống như thế. Nhưng làm sao để giữ được mình giữa bao áp lực ngoài kia?

Hà (nhìn xa xăm): Có những lúc chú cũng thấy mệt, nhưng rồi lại tự nhắc mình ba điều gốc rễ: Chân – Thiện – Mỹ. Làm báo thì phải nói đúng sự thật, nhưng cũng luôn giữ một trái tim ấm trong một nghề đòi hỏi sự tỉnh táo và lòng dũng cảm, thêm nữa là viết sao cho người đọc cảm nhận được vẻ đẹp, giá trị của cuộc sống, đừng chạy theo xu hướng thức thời, làm được điều này, bước đi có thể chậm nhưng sẽ tiến thật chắc.

Minh: Vậy là báo chí không chỉ phơi bày hiện thực, mà còn dẫn đường, chú nhỉ?

Hà (gật đầu): Ngòi bút không chỉ để ghi chép. Nó là “ánh đuốc”, có khi để soi sáng, có khi để sưởi ấm. Người viết, nếu giữ được sự trắc ẩn trong tim, sẽ không lạc đường, dù ngoài kia có bao nhiêu tiếng ồn. Ai cầm bút mà biết đau cùng nhân vật của mình, thì dù viết ít, vẫn chạm được vào tim người đọc.

Bên ngoài, nắng chiều đã tắt nhưng trên gương mặt hai người làm báo ánh lên thứ ánh sáng dịu nhẹ. Đó là ánh sáng của sự thấu hiểu, của lòng trắc ẩn và niềm tin vào giá trị nhân văn của nghề báo. Ánh sáng dịu dàng ấy, có thể không thu hút ngay từ cái nhìn đầu tiên, nhưng lại đủ sức ở lại rất lâu trong lòng người đọc.

Bắt đầu từ đâu?