TCTM – Ngày nay, thang máy đã trở thành một phần không thể thiếu của đời sống đô thị hiện đại, nhưng hơn 100 năm trước, mọi chuyện khác rất nhiều. Nhà báo An Thanh – người phụ trách chuyên mục sẽ chia sẻ rõ hơn câu chuyện lịch sử này.
Tin vui đến với chúng ta là lượng bạn đọc Tạp chí Thang máy năm 2025 đã có sự gia tăng đáng kể. Một trong những nguyên nhân của việc này là nhiều thông tin liên quan đến thang máy lần đầu được công bố đã thu hút độc giả. Hôm nay, dưới sự dẫn dắt của BTV Radio 6g, hai vị khách mời Đối trọng và Cabin sẽ tiếp tục đưa ra nhiều bình luận sâu sắc với góc nhìn mới mẻ với các sự kiện trong và ngoài nước.
Radio 6g: Xin chào các cụ, câu hỏi đầu tiên của ngày hôm nay tôi xin được đưa ra là: Ai được coi là cha đẻ của ngành thang máy, thưa các cụ?
Cabin: Chắc chắn là Archimedes (287 TCN-212 TCN), ông là nhà Toán học, Vật lý học và nhà Thiên văn học người Hy Lạp. Ông được cho là người đã phát minh ra mô hình thang máy đầu tiên, thiết bị của ông khi đó được vận hành bằng dây thừng và ròng rọc.
Các sợi dây được cuộn quanh một thùng hình ống trục, uốn lượn bởi một cái tời và đòn bẩy. Những thang máy đầu tiên hoặc vận thăng chủ yếu được sử dụng để nâng các vật nặng, chẳng hạn như nước hoặc vật liệu xây dựng.
Archimedes là một trong những nhà toán học lỗi lạc nhất thời cổ đại.
Radio 6g: Vậy từ khi nào nhân loại có bước nhảy vọt đầu tiên trong lĩnh vực thang máy?
Cabin: Bước nhảy vọt lớn của ngành nghệ thang máy liên quan phát minh ra động cơ hơi nước vào năm 1765 của James Watt, cho phép thang máy di chuyển các vật nặng hơn, nặng hơn như than, gỗ và thép lên các tầng trên của các tòa nhà cao hơn khi việc xây dựng bùng nổ trong Cách mạng Công nghiệp. Nếu chỉ dùng sức người, các vận thăng không thể nâng được các vật nặng.
Đối trọng: GS Cabin đã đưa ra thông tin nhập đề rất thú vị nhưng tôi muốn thông tin thêm rằng, thời điểm năm 1850, thang máy không phải là một ý tưởng hoàn toàn mới. “Các thiết bị nâng hạ cơ giới đã tồn tại từ đầu những năm 1800, nhưng quá trình chuyển đổi từ vận chuyển hàng hóa sang vận chuyển người diễn ra vào cuối những năm 1850”, GS Lee Gray, tại UNC Charlotte, (trường lớn thứ 4 trong hệ thống 16 trường của Đại học North Carolina – Hoa Kỳ) cho biết: “Điều đó đòi hỏi một sự chuyển đổi hoàn toàn về công nghệ, bởi vì những chiếc thang nâng hàng hóa ban đầu không có cabin, chúng chỉ đơn giản là những bệ mở và do đó, rất nguy hiểm nếu chở người”.
Radio 6g: Tôi rất đồng tình với cụ Đối trọng, an toàn sẽ luôn luôn là vấn đề quan trọng hàng đầu khi vận hành thang máy, nhất là khi vận chuyển con người.
Đối trọng: Đúng! Đó là vấn đề nguyên tắc, bất luận như thế nào chỉ cần xuất hiện nguy cơ thang mất an toàn thì không được vận hành chở người, ngay từ thế kỷ XIX người ta đã ý thức được điều này. Ngày nay, có vẻ như người Việt Nam lại đang có phần dễ dãi khi một bộ phận người dân xem nhẹ việc này.
Chúng ta đều biết rằng, muốn chở người thì thang máy phải đảm bảo yêu cầu an toàn, do đó, các nhà nghiên cứu Hoa Kỳ đã tập trung vào vấn đề phanh hãm. Nhà công nghiệp Elisha Otis đã lắp đặt thang máy chở khách đầu tiên tại New York. Ông đã tổ chức một cuộc trình diễn công khai tại Hội chợ thế giới năm 1854 ở New York. Khi đó, ông đã nâng một sàn cao hơn đám đông, sau đó cắt cáp bằng rìu.
Cabin: Tôi đã đọc thông tin về sự kiện này và nhớ chi tiết buổi thử nghiêm đó. “Tất cả đều an toàn, mọi người vừa tận mắt chứng kiến”, ông Elisha Otis đã tuyên bố khi thiết bị đã ngay lập tức dừng lại sau cú rơi thẳng đứng của buồng cabin. Elisha Otis gọi nó là “vận thăng an toàn”, ông cưỡi “cái bục cao” lên không trung và sau đó cắt dây, nhưng nhờ phanh, nó chỉ rơi vài inch trước khi dừng lại. Đó là một hệ thống hãm vô cùng thông minh: nếu sợi dây bị đứt, một cái khóa sẽ bật ra và bắt vào các giá đỡ chạy dọc theo trục, cabin như chiếc xe lao xuống gần như dừng ngay lập tức.
Bức tranh vẽ miêu tả lại sự kiện giới thiệu phát minh của Elisha Otis
Radio 6g: Và đó là tiền đề cho thang máy chở người ra đời, thưa GS Cabin?
Cabin: Ba năm sau, năm 1857, chiếc thang máy chở người đầu tiên được Elisha Otis lắp tại tại Cửa hàng bách hóa Haughwout cao 5 tầng ở New York, dùng năng lượng hơi nước đặt tại tầng hầm.
Vào thời điểm đó, thang máy là điểm thu hút khách du lịch hơn là phương tiện di chuyển trong các tòa nhà. Thế giới khi đó vẫn chưa có tòa nhà cao tầng và tầng càng cao, tiền thuê càng thấp. Nhưng thang máy ra đời đã thay đổi hoàn toàn điều đó, mở ra kỷ nguyên của những tòa nhà chọc trời, biến đổi cảnh quan xã hội và kiến trúc của thành phố hiện đại.
Radio 6g: Theo hiểu biết của tôi, những phát minh quan trọng của ngành thang máy đều có liên quan đến 2 nhà phát minh người Hoa Kỳ có tên Otis? Các cụ có những chia sẻ nào về thông tin tới công chúng hay không?
Đối trọng: Bằng sáng chế đầu tiên liên quan đến thang máy có tên “đường sắt thẳng đứng” được phát minh vào năm 1859 bởi Otis Tufts, một kỹ sư người Hoa Kỳ. Ông cho ra mắt sản phẩm tại Khách sạn Fifth Avenue ở New York – bao gồm một toa tàu thực sự có ghế dài bên trong, nơi mọi người có thể ngồi. Đó là lý do tại sao phát minh sáng chế ấy có tên đường sắt thẳng đứng. Do đó, 1859 cũng là một dấu mốc quan trọng của ngành thang máy.
Otis Tufts đã được cấp bằng sáng chế cho một thiết kế thang máy có ghế dài bên trong một chiếc xe kín, có cửa tự động mở và đóng. Thiết kế của Otis Tufts đã bỏ đi hệ thống dây thừng và ròng rọc thông thường do những lo ngại về an toàn. Thay vào đó, ông ứng dụng cơ chế trục vít (screw-drive mechanism): buồng thang đóng vai trò như một đai ốc, di chuyển dọc theo một trục vít thép khổng lồ chạy suốt chiều cao giếng thang. Mặc dù nó rất an toàn, nhưng cũng đắt tiền và không thực tế – đặc biệt là đối với các tòa nhà cao tầng.
Tranh vẽ Otis Tufts và phát minh của ông
Radio 6g: Còn có một phát minh của Elisha Otis. Chính vì ngẫu nhiên trùng tên Otis nên rất nhiều người đã nhầm lẫn, giữa Otis Tufts và Elisha Otis – người sáng lập công ty thang máy Otis Brothers. Có đúng không các cụ?
Đối trọng: Đúng là như thế, tôi nhớ Otis Tufts sinh ra ở Cambridge, Massachusetts (Hoa Kỳ) vào năm 1804. Ở tuổi 21, ông chuyển đến Lowell để bắt đầu sự nghiệp của một thợ máy, kiêm nhà sáng chế. Trước khi trở thành người đầu tiên nhận bằng sáng chế về thang máy, Otis Tufts là người đã hoàn thiện và chế tạo máy in. Sau này ông chuyên nghiên cứu về lĩnh vực thiết bị sử dụng hơi nước, máy ép cọc hơi nước, tàu thủy chạy bằng hơi nước và phát triển theo hướng này chứ không theo ngành thang máy. Otis Tufts qua đời năm 1869, thọ 65 tuổi.
Cabin: Trong khi đó, Elisha Otis sinh năm 1811, trẻ hơn Otis Tufts 7 tuổi. Phát minh thang máy của Elisha Otis được cấp bằng sáng chế năm 1861 (sau 2 năm so với sáng chế của Otis Tufts), nhưng cấu trúc thang máy lúc này đã đơn giản hơn. Nhưng quan trọng hệ thống phanh an toàn đã làm tăng sự hài lòng của công chúng đối với thang máy, cho đến nay nó đã trở thành một tiêu chuẩn kỹ thuật. Tất cả các thiết bị an toàn thang máy hiện đại đều dựa trên cùng một ý tưởng: Nếu cabin thang máy vượt quá tốc độ an toàn được cài đặt trước, hệ thống an toàn sẽ kích hoạt để dừng thang máy.
Theo Giáo sư Lee Gray, sáng chế của Otis Tufts đã mở ra cho chúng ta khái niệm về thang máy hiện đại. Trong khi đó, Elisha Otis đã tiếp tục cải thiện về an toàn và hiệu quả của thang máy để chở người.
Nhà báo An Thanh – Báo Kinh tế và Đô thị
